MOSZNA

Mnogość tych elemntów, w przypadku posiadłosci hrabiego w Mosznej, może przyprawiać o zawrót głowy. Dlatego warto do podobnych rozważań podejść metodycznie, zapoznając się najpierw z okresem historii, który pozostawił po sobie tak niepowtarzalnie piękne dzieło, następnie dokonać jego podziału na możliwe do ogarnięcia, spójne fragmenty i dopiero wtedy, ostatecznie, podjąć próbę ich zrozumienia i skomponowania w czytelną całość.

                                   MOSZNA - "LA BELLE EPOQUE" - REFLEKS HISTORII KULTURY EUROPEJSKIEJ

 

To oczywiste, że każdy styl architektoniczny, tworzył własne wzory estetyczne, chociaż akurat secesja ( 1890 - 1925 ), która królowała w czasach rozbudowy posiadłości w Mosznej, zdecydowanie sięgała po wzory już istniejace, wykorzystując je do zupełnie nowych, własnych, malowniczych, harmonijnych i spójnych estetycznie kompozycji. Architekt ograniczał się w tym czasie do swobodnej gry kształtem bryły oraz dopełniającymi elementami zewnętrznych dekoracji i detalami wykończenia ( kute okratowania okien i drzewi, klamki, balustrady ), pozostawiając rozwiązania funkcjonalne obiektu zupełnie odrębnej grupie inżynierów budowlanych.

Najwyraźniej zarysowane tendencje w formowaniu się nowego stylu pojawiły się we Francji, pod wpływem Ecole des Beaux - Arts (Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc 1814-1879). Za jedno ze źródeł powstania secesji (art nouveau) uznaje się również dzieła angielskiego architekta, William'a Morris'a, twórcy szczególnej odmiany neogotyku. Istotny wpływ na rozwój secesji miały racjonalistyczne prądy w filozofii  (stawianie na pierwszym miejscu metod rozumnego i pozazmysłowe poznawanie świata ) oraz sięgnięcie do zjawisk kulturowych dalekiego wschodu : japońskiej grafiki i kaligrafii (ogród japoński na Wyspie Wielkanocnej w Mosznej).

 

Ogniska secesji powstawały w kilkunastu dużych miastach Europy, w środowiskach o utrwalonych tradycjach artystycznych. Styl szybko staje się modny oraz znajduje masowe odwzorowanie w historycznym budownictwie przełomu XIX i XX wieku. Teoretycznie, secesja była jednak próbą wytworzenia nowego stylu ( bez nawiązania do ciagłości historycznej ), opierając się wyłącznie na natchnieniu twórcy i jego gustach, a więc stosownej motywacji estetycznej. W historii architektury, secesja, okazała się zaledwie epizodem, lecz niezwykle dynamicznym i odkrywczym, o przebogatej formie - szczególnie w zaprezentowanej ornamentyce z często powtarzanym ( neoromańskim i neogotyckim ) wątkiem romantycznym.

 

Ornamentyka prezentuje ( również na przykładzie pałacu w Mosznej ), niezwykły respekt i podziw wobec natury w stylizowanych formach roślinnych, prezentowanych postaciach ludzkich ( myśliwi, rzemieślnicy, maszkarony, maski, zwierzęta oraz sceny rodzajowe, np. polowania ).
W przebogatym zdobnictwie wykorzystuje się miękkie, krzywe linie, zarówno w zdobieniach elewacji, jak i  w licznych innych, zawiłych detalach wykończenia.
Secesyjne poczucie estetyki znajduje bardzo proste w odczycie i ekspresyjne odwzorowanie w wielu szczegółowo dopracowanych detalach architektonicznych pałacu w Mosznej ( klamki, balustrady schodów, balkony, okratowania okien, ogrodzenia kwietnych rabat, obramowanie głównych wejść, ręczny dzwonek, dekoracyjne elementy elewacji oraz wyposażenia ogrodu ( basen, pozostałe donice, patera tarasowa, lwy, zespół figuralny ).

 

Historycznym stylem bazowym dla szczególnej wizji architektonicznej pałacu w Mosznej, pozostaje zdecydowanie i niezmiennie barok w ukształtowanej na wiele sposobów pałacowej bryle, gdzie, chronologicznie rzecz ujmując, natrafimy również na pełny przekrój rozwoju europejskiej, nowożytnej architektury, sięgającej stylu romańskiego, gotyku, baroku i renesansu oraz ( w formie barokowej ) smakowicie wymodelowej secesji.
Natomiast dekoracyjne elementy neoklasycyzmu możemy również dzisiaj odnaleźć wśród zabudowań gospodarczych pałacowego przedpodwórza ( np. zwieńczenia wielu ścian szczytowych ).

 

Gdyby nie stała obecność secesji ( naturalnie współczesnej autorom projektu przebudowy pałacu w Mosznej ), trudno nawet dzisiaj przewidzieć w stronę jakich form architektonicznych skierowaliby oni swe zainteresowania oraz gdzie mogłaby zawędrować ich tak niezwykle dynamiczna i twórcza wyobraźnia.
Secesja okazała się jednak w całym, wielowymiarowym kontekście tego przedsięwzięcia, najbardziej kreatywna i bliska epokowym trendom ( europejska secesja, to sezession w Austrii, Jugendstil w Niemczech, art nouveau we Francji, modernizmo we Włoszech i Hiszpanii oraz arts and crafts w  Wielkiej Brytanii ).

 

Stałą cechą architektury tego okresu ( szczególnie w posiadłościach wiejskich oraz siedzibach rodowych ) była jej malowniczość, traktowana, jako wymóg konieczny, łączący harmonijnie elementy architektury z otoczeniem przyrody i elementami krajobrazu. Podobnie jak barok stanowił przeciwwagę dla prostych i strzelistych kompozycji gotyku, podobnie malowniczość wystąpiła, jako reakcja na XVIII. wieczny neoklasycyzm ( nawiązujący do starożytnej architektury Greków i Rzymian ) , kładący nacisk na formalny, zgodny układ poszczególnych części bryły ( porządek i dokładność jej klasycznego odwzorowania ). Można przyjąć, że dopiero William Gilpin ( 1724 - 1804 ), spisał w 1799 roku reguły estetyczne malowniczości w publikacji : " Trzy próby w ( określeniu) pięknej malowniczości (" Trois essais sur le beau pittoresque ").

 

Już na przełomie XVII. i XVIII. wieku  w najwyższych, europejskich warstwach społecznych (szczególnie brytyjskich), ukształtował się i utrwalił zwyczaj wysyłania młodych ludzi do Wielkiego Objazdu Europy (Grand Tour) w celu pogłębienia formy kształcenia, poprzez bezpośrednie zetknięcie się z klasyczną sztuką europejską w miejscach jej narodzin (... w samym sercu Europy: Włochy, Francja, Niemcy, Grecja). Pokonanie trasy takiej podróży zajmowało czasami ponad rok i odbywała się z reguły przy wsparciu opiekuna, natomiast w poszerzonych programach bardzo często uwzględniano również odległe kraje Azji Mniejszej. W podobną podróż wyruszyła również Waleska von Winckler z Hubertem von Tiele, na krótko przedtem, zanim podjęli decyzję o małżeństwie.

 

 

Kształtowanie gustów estetycznych wśród elit nie było więc dziełem przypadku, lecz także efektem ściśle zaplanowanych procesów edukacyjnych. Np.: dzieci hrabiego posiadały do dyspozycji angielską guwernantkę. Jej grób znajdował się kiedyś na parkowej Wyspie Wielkanocnej, a obecnie jej szczątki przeniesiono i pochowano w nekropolii von Tiele-Wincklerów w Mosznej. Niestety, do dziś, miejsce to nie zostało trwale oznakowane. Całkiem podobnie zanikł wśród parkowej roślinności cmentarzyk jej dzieci, który znajdował się w okolicach brukowanej drogi dojazdowej do nowego pawilonu.

 

Hubert von Tiele-Winckler był właścicielem posiadłości w Mosznej od 1866 roku, czyli w okresie pełnego rozkwitu romantyzmu, ilustrowanego i wzbogacanego również dzięki powstającym w tym okresie licznym, malowniczym obrazom oraz masowo powielanym litografiom i popularnym, tematycznym zbiorom wydawniczym. Edytorzy, zachęceni sukcesem rynkowym pejzażystów, masowo kierowali artystów w teren, aby ci zajmowali się wyszukiwaniem coraz to nowych miejsc, pełniących rolę swoistego atelier, niezbędnego dla kreślenia malowniczych szkiców bezpośrednio na łonie natury. Była to również oryginalna i wyjątkowo efektywna forma ukazywania oraz kształtowania społecznej wrażliwości, gustów oraz prezentacji osobistych, duchowych przeżyć, które miały ogromny wpływ na formowanie epokowych trendów artystycznych - wyczucia smaku oraz szczególnie wykształconej zdolności autentycznego, dogłębnego i radosnego przeżywania malowniczego piękna.

 

Malowniczość pałacowej architektury w Mosznej nie była więc dziełem zwykłego przypadku, lub efektem nastroju chwili i  kprysu właścicieli posiadłości, natomiast z pewnością nie tylko była, lecz również i nadal jest, naturalnym, niezwykle wartościowym i żywym świadectwem wykształconej wrażliwości na malownicze piękno, ludzi tamtej epoki. Warto w tym miejscu przywołać, jako przykład, francuskiego litografa: Adolphe'a Maugendre'a ( 1809 - 1895 ) - mistrza precyzji w opracowywaniu do perfekcji złożonych plastycznych detali, szczególnie w pracach, poświęconych architekturze oraz jej naturalnemu otoczeniu. W jego pejzażowych kompozycjach, detale, bardzo często występują również w przebogatym, dopełniającym tle, dla podkreślenia szczególnej formy ekspozycji pierwszego planu oraz wymowy jej wyjątkowej malowniczości oraz poruszającego piękna.

 

Podobne zjawiska bardzo łatwo zaobserwować w całej, wielowątkowej kompozycji zespołu pałacowo - parkowego w Mosznej, gdzie tło ożywionej natury łagodnie zbliża się i niemal scala z pałacową bryłą, oplata ją i rozkwita oszałamiajacą ilością detali, przyozdabiając nimi gustownie i kompletnie ( nic dodać, nic ująć ), każdy fragment elewacji.

 

Tym sposobem, nawet historyczne skrzydło wschodnie, nawiazujące u samych swych podstaw do surowego i ociężałego stylu romańskiego ( kamienne bloki), bardzo łatwo przeprofilowano, nieco wyżej, w umiarkowanie strzelisty gotyk, który z rozmachem sięga do barokowej fantazji i secesyjnej zabawy formą ( dodatkowe ozdobniki w postaci zwierząt, sceny rodzajowe oraz liczne dodatkowe przybudówki w postaci wież i wieżyczek oraz charakterystyczne dla gotyku,strzeliste pinakle - sterczyny ).

 

Dachową kalenicę w wielu miejscach przyozdabiają koronkowej roboty, kute, metalowe "grzebienie", z których najdłuższy przebiega ponad centralnym, barokowym fragmentem budowli, odnajdując swe dekoracyjne odbicie w elewacji i spinając jednocześnie zadaszenia pałacowych skrzydeł.

 

Zupełnie odrębnie należy podkreślić dekoracyjność  (zróżnicowanie kształtów, ich harmonijność oraz kunszt wykonania ) pozostałych wyrobów kowalstwa artystycznego, które ( miejscami uszkodzone ), przetrwały jednak do dzisiaj. Żaden opis nie odda w pełni szerokiej gamy wrażeń wywołanych ich niepowtarzalnym pięknem ( wykuwane kwiaty, liście, smoki, finezyjnie wykonane okratowania okien, dekoracyjnie okute blachą drzwi kaplicy ... ). W tej dziedzinie również odezwał się tutaj duch secesji, ponieważ opanowani nim architekci z niezwykłą pasją sięgali po elementy metalowe, wzbogacając nimi, równie dekoracyjnie, miejskie kamienice ( ... od Opola, po Paryż ).

 

Na ten właśnie okres, który w historii rozwoju cywilizacji europejskiej nazwano "La Belle Epoque" ( piękna epoka, okres, czas ...i obejmował on okres od zakończenia wojny francusko-pruskiej w 1871 roku aż do wybuchu I wojny światowej ), przypadł największy rozkwit budzącego się przemysłu na Śląsku, a tym samym, narodzenie się wielkiego kapitału, w którym rodzina Tiele-Winckler'ów zawsze miała swój, znaczący udział.

 

Bujny rozkwit cywilizacji następował jednak wielokierunkowo, a więc obejmował również tendencje dekadenckiej schyłkowości ( fin de siecle - koniec wieku, pesymistyczna wizja końca epoki, " Quo vadis? " ). Znalazło to już dużo wcześniej swoje odbicie ( XVIII/XIX w. ) nie tylko w stylu bycia, ale również w architekturze, która przybrała tym samym stosowną formę: szaloną, ogłupiającą, czyli tzw. "l'architecture folie" ( obiekt kosztowny, niefunkcjonalny, bezguście, błędnie rozumiane ubogacenie krajobrazu, naiwny, wypaczony romantyzm ).

 

W podobnych kategoriach należy ocenić budowę pawilonu szpitalnego na stawie Hubertus w zabytkowym parku w Mosznej, co przypomina szaloną i nie mniej współcześnie zrealizowaną, wizję przkształcenia stolicy Turkmenistanu, Aszchabadu w "miasto bieli" ( już dziś występuje ono w Księdze Guinnessa, jako miasto z największą ilością białych, zdobionych marmurem budynków, a nawet ... krawężników ). Jestem przekonany, że i wspomniana inwestycja w Mosznej, pod nazwą  "New Alcatraz" ma wyjątkową szansę również tam się znaleźć, co może okazać się dla miejscowości niezamierzoną, unikalną i fantastyczną formą światowej promocji cywilizacyjnych osiągnięć kultury materialnej,  "rozumianej inaczej".